Dawa Rafiki Yaokoa Mazao

KATIKA mashamba mengi ya Tanzania, hasa maeneo ya nyanda za juu kusini kama Iringa, uzalishaji wa nyanya ni zaidi ya shughuli ya kiuchumi – ni sehemu ya maisha. Ni jambo la kawaida kuona familia nzima ikishiriki katika upandaji, umwagiliaji na uangalizi wa nyanya, wakitegemea mazao hayo kwa kipato, chakula, na matumaini ya maisha bora.

Hata hivyo, katika miaka ya hivi karibuni, wakulima hawa wamejikuta wakikumbwa na changamoto kubwa isiyotarajiwa mdudu aitwaye kantangaze, ambaye ana uwezo wa kuharibu ndoto nzima ya msimu kwa muda mfupi sana.

Kantangaze (Helicoverpa armigera), kwa jina la kisayansi, si mdudu wa kawaida. Anaingia kwa ghafla, akishambulia maua na matunda ya nyanya kwa kasi isiyoelezeka. Ni jambo la kusikitisha kwamba kabla mkulima hajafikia mavuno, sehemu kubwa ya mazao yake huwa tayari yameharibika.

Kwa kukata tamaa, wengi wamejikuta wakikimbilia kutumia viuatilifu vya kemikali kila baada ya siku saba, mara nyingine hata mara mbili kwa wiki, wakiamini hiyo ndiyo njia pekee ya kuokoa walichopanda kwa jasho.

Lakini suluhisho hili limekuja na mzigo mzito. Wakulima, wengi wao wakiwa hawana elimu ya kutosha juu ya matumizi sahihi ya viuatilifu, wanalazimika kutumia dawa kwa mazoea, mara nyingine bila vifaa vya kujikinga.

Wengine wamekuwa wakilalamikia mafua yasiyoisha, kikohozi sugu, hata upele mikononi – hali ambazo walizoea kuziona kama sehemu ya maisha ya mkulima bila kujua chanzo chake.

Zaidi ya hayo, gharama ya kununua dawa kila wiki inamfanya mkulima kuishi kwa hasara msimu mzima, akitegemea kupata faida baada ya mavuno, lakini matokeo yake ni kulipa madeni au kurudi kuomba mtaji kwa walanguzi.

Ni wazi pia kwamba matumizi ya viuatilifu hayawaumizi tu binadamu. Udongo nao unaumia. Viumbe wadogo wadogo wanaosaidia kuweka rutuba ya asili kama minyoo, fangasi na bakteria wanakufa taratibu. Udongo unakakamaa, unakosa hewa, maji hayapenyi kama awali.

Shamba linaloonekana kijani juu, linaweza kuwa limekufa kimya kimya chini. Matumizi ya viuatilifu pia yameathiri wadudu rafiki kama nyuki na vipepeo ambao walikuwa sehemu ya uchavushaji wa nyanya. Bila wao, hata maua yanayobaki baada ya mashambulizi ya kantangaze, hayawezi kufanikisha matunda ya kutosha.

Katika mazingira haya ya kukata tamaa, wapo waliotamani kuacha kilimo. Lakini matumaini yameanza kurejea kupitia utafiti uliofanywa na Dk. Juma Mnongoyo na timu yake kutoka Chuo Kikuu Kishiriki cha Mkwawa, Iringa.

Kupitia utafiti huo, wamebuni njia mpya kabisa ya kukabiliana na kantangaze teknolojia iitwayo SPLAT, ambayo haitegemei sumu wala kupuliza shambani. Kwa mara ya kwanza, mkulima anaweza kuona njia ya kushinda mdudu bila kujiumiza au kuumiza mazingira.

SPLAT ni dawa ya kuvutia wadudu dume wa kantangaze kwa kutumia harufu inayofanana na ile inayotolewa na wadudu wa kike. Wadudu dume wanapovutwa, huangamia kabla ya kufanikisha urutubishaji wa mayai. Mzunguko wa uzalishaji wa mdudu unakatika.

Hili lina maana kwamba hata bila kumwaga dawa kila wiki, idadi ya wadudu inapungua, na hivyo uharibifu wa nyanya unapungua pia. Kwa mkulima ambaye kwa miaka alikuwa amezoea harufu kali ya dawa kila Jumamosi, sasa kuna utulivu hakuna dawa, hakuna moshi, lakini matunda yanachanua zaidi.

Kinachovutia zaidi ni kwamba SPLAT hutumika mara moja kila baada ya wiki tatu. Mkono wa mkulima una pumzika kidogo, na mfuko wake unaanza kupata nafuu. Mwaka jana, baadhi ya wakulima walilazimika kutumia zaidi ya asilimia 30 ya mapato yao kwa dawa pekee. Mwaka huu, waliotumia SPLAT wametumia chini ya asilimia 10, na bado wameona mavuno mazuri zaidi.

Katika mashamba ya mfano mkoani Iringa, wakulima walioshiriki katika utafiti huu wameshuhudia mabadiliko ya kweli. “Sikujua kama kuna njia salama ya kuua wadudu bila dawa za kemikali,” anasema Mzee Paulo, mkulima wa miaka 15 wa nyanya.

“Siku hizi, mtoto wangu anakula nyanya moja kwa moja kutoka shambani bila wasiwasi, na mimi pia najivunia kile tunachovuna.” Huu ni ushuhuda wa jinsi teknolojia sahihi inaweza kubadilisha maisha, si tu mavuno.

SOMA: TACTIC kuongeza thamani mazao ya wakulima Rukwa

Mbali na kuwa rafiki kwa afya na mazingira, SPLAT inafungua pia milango ya soko la kimataifa. Nyanya zisizo na mabaki ya viuatilifu zina soko kubwa katika nchi za Ulaya na Mashariki ya Kati, ambako watumiaji wanazingatia usalama wa chakula. Kwa hiyo, suluhisho hili linaongeza thamani ya mazao na kuwapa wakulima nafasi ya kupata bei nzuri sokoni.

Kwa sasa, utafiti huu umefanyika katika mashamba machache tu, lakini matumaini ni kwamba utaenea nchi nzima. Kwa kuungwa mkono na serikali, sekta binafsi, na mashirika ya maendeleo, SPLAT inaweza kuwa mwanzo wa mapinduzi ya kweli katika kilimo cha nyanya na mazao mengine yanayoshambuliwa na wadudu waharibifu.

Inawezekana kuwa na kilimo kinacholinda mazingira, afya ya jamii, na pia kutoa faida kwa mkulima. Inahitaji tu kubadili namna tunavyofikiri kutoka kwenye utegemezi wa sumu hadi kwenye ubunifu wa kisayansi unaotumia njia za asili kuleta suluhisho. SPLAT haileti tu mabadiliko ya kiteknolojia; inaleta mabadiliko ya kifikra. Na katika dunia ya leo inayohitaji usalama wa chakula na mazingira hai, hilo ndilo jambo la msingi zaidi.