Mapendekezo mabadiliko ya kodi kuwezesha biashara

BIASHARA ndogo na za kati (SMEs) nchini Tanzania ndio damu ya uchumi ikichangia zaidi ya asilimia 35 katika Pato la Taifa huku ikiwezesha kupatikana kwa ajira nyingi.

Hata hivyo, biashara hizi zimekuwa zikijitahidi kukua kupitia mfumo mgumu wa kodi ambao una gharama kubwa. Wakati jitihada na mipango mbalimbali kama Mfumo wa Makadirio ya Kodi ikitoa unafuu fulani, bado kuna changamoto kubwa hususani katika biashara zisizo rasmi na zile za vijijini.

Yakijikita katika mjadala uliopita, makala haya yanakusudia kujadili uboreshaji wa kimkakati katika kodi  unavyoweza kushughulikia masuala haya na kufungua uwezo kamili wa biashara ndogo na za kati Tanzania.

Kwa kurahisisha utekelezaji wa kanuni na sheria za kodi zinazolenga kutoa unafuu unaokusudiwa, na kukuza haki, nchi inaweza kuweka mazingira ya kodi yanayowezesha kubuni biashara ndogo, kupanua na kuweka ukuaji endelevu.

Kwa wafanyabiashara wengi nchini, mfumo wa kodi unaweka vikwazo zaidi kuliko fursa wakati mfumo uliundwa kusaidia ukuaji wa biashara. Kimsingi, yapo mambo kadhaa katika mfumo wa sasa ambao bila kukusudia, huzuia mafanikio ya kampuni au biashara ndogo.

Vikwazo vya kisaikolojiakatika urasimishaji
Ilivyo sasa, wajasiriamali wengi nchini hawaoni mfumo wa kodi kama msaada, bali kama adhabu inayowakatisha tamaa katika shughuli zao. Kwa mfano, duka la ushonaji la Amina lililopo Mwanza, linaepuka urasimishaji huku likipoteza fursa mbalimbali zikiwamo za kupata mikopo ambayo ingeweza kuongeza maradufu mapato yake ya kila mwezi ya Sh milioni mbili.

Mshauri wa masuala ya kodi aishiye Kahama, Sophia Kileo anasema, “Ili kushughulikia hofu hii, serikali inapaswa kuanzisha msamaha wa kodi kwa kipindi maalumu kwa biashara au sekta fulani au kupunguza viwango vya awali vya kodi kwa biashara ndogo na za kati zilizorasimishwa katika miaka mitatu ya kwanza.

Hali hii anasema itachochea biashara zisizo rasmi kusajiliwa na hivyo kusaidia kuziba pengo lililopo baina ya utekelezaji wa sheria za kodi na ugumu unaojitokeza katika kufanya hivyo. Mbinu hii imewezesha mafanikio nchini Georgia ambako kuanzishwa kwa mifumo ya kodi iliyorahisishwa kwa biashara ndogo kuliongeza usajili wa biashara.

Mshauri wa kodi aliyesimamia masuala ya maboresho ya Georgia, Teimuraz Tsertsvadze, anasema katika muhtasari kwamba, “Kati ya mwaka 2004 na 2012, Georgia ilifanya uboreshaji mkubwa katika mfumo wa kodi uliobadili kabisa hali ya uchumi.”

Maboresho hayo yaliongeza maradufu pato la taifa ndani ya miaka minne na kuliongezeka mara tatu ndani ya miaka minane, licha ya anguko la uchumi la 2009. Hamasa kuhusu mapato iliongezeka kutoka asilimia 10.9 ya Pato la Taifa (GDP) mwaka 2003 hadi asilimia 24.2 mwaka 2008, kisha kubaki imara kati ya asilimia 22 hadi 24 kwa miaka iliyofuata.

Mafanikio haya yanadhihirisha umuhimu wa kurahisisha mifumo ya kodi ili kuchochea ukuaji wa uchumi
na urasimishaji biashara.

Utekelezaji maelekezoyasiyo rasmi
Kwa mujibu wa Taasisi ya Utafiti wa Kiuchumi na Kijamii (ESRF), kati ya 2010 na 2015, Tanzania ilipiga hatua kubwa katika urasimishaji wa biashara ndogo na za kati.

Ingawa hakuna takwimu mahususi kuhusu ongezeko lausajili katika kipindi, ufikiaji wa huduma za mikopo na usaidizi wa serikali kwa biashara zilizorasimishwa uliongezeka na kuwezesha biashara nyingi kupanuka na kuongeza mapato.

Mshauri mwingine wa masuala ya kodi kutoka Shinyanga, Juma Temu anasisitiza umuhimu wa urasimishaji katika kuchochea ukuaji na kuimarisha michango ya wajasiriamali wadogo na wa kati kiuchumi hasa vijijini. Anabainisha kuwa, urasimishaji katika biashara nyingi ni hatua ya kwanza katika mchakato mgumu na mara nyingi ina gharama kubwa.

Kwa mfano, mfanyabiashara mmoja mjini Shinyanga alipata adhabu ya Sh milioni tano baada ya kuwasilisha kimakosa taarifa za Kodi ya Ongezeko la Thamani (VAT) kutokana na taarifa potofu alizopata kutoka kwa mtu asiye na sifa wala utaalamu wa mambo ya kodi.

Ili kukabiliana na changamoto hizo, Temu anashauri serikali iwekeze katika programu za elimu bila malipo kwa wafanyabiashara wadogo na wa kati kuhusu kodi kwa njia mbalimbali ikiwamo ya mtandao. “Utoaji wa warsha zinazoeleweka kirahisi utawawezesha wamiliki wa biashara kujiamini katika utekelezaji wa sheria za kodi na hivyo kuepuka makosa yanayowagharimu,” anasisitiza.

Pendekezo hili linalingana na manufaa yanayoweza kupatikana ya mpango wa SME Connect wa Afrika Kusini. Kama programu hii ingeongeza utekelezaji wa sheria za kodi miongoni mwa wafanyabiashara wadogo kwa asilimia 20 katika kipindi cha miaka minne, ingeongeza takribani Randi bilioni tano katika mapato ya taifa.

Hii inaonesha kuwa, kama kwa sasa biashara hizo huchangia Randi bilioni 25 kila mwaka, ongezeko la utekelezaji wa kodi la asilimia 20 linaweza kusababisha nyongeza ya bilioni tano. Mbali na hayo, kama kila SME itazalisha Randi 50,000 katika mapato ya kodi kila mwaka, kuingiza biashara 100,000 zaidi katika utekelezaji wa sheria za kodi kunaweza pia kuchangia Randi bilioni tano zaidi.

Makadirio haya yanaonesha athari chanya inayoweza kufikiwa kupitia ufikiwaji wa elimu ya kodi katika kutekeleza sheria za kodi na ukuaji wa uchumi.

Ugumu na mgawanyo wakidijiti
Ugumu katika utekelezaji wa kodi pia unachangiwa zaidi na mgawanyiko uliopo kidijiti. Mfanyabiashara wa rejareja
wa vifaa vya ujenzi wilayani umbawanga, Joshi Ujenzi, anapata ugumu unaomchelewesha kuwasilisha taarifa zake
kutokana na ukosefu wa mtandao imara na wa uhakika wa intaneti, hivyo kuingia gharama ya faini ya Sh milioni moja kwa mwaka.

Abubakar Sadiki ambaye ni mtaalamu wa masuala ya kodi na mkazi wa Rukwa anasema, “Ili kuziba pengo hili, serikali inapaswa kuunda mifumo ya uwasilishaji kodi isiyotegemea mtandao na hata kutoa ruzuku ya kusaidia upatikanaji wa nyenzo za kidijiti kwa wafanyabiashara wadogo na wa kati wa vijijini.”

Hatua hii inatajwa kuwa itasaidia kuhakikisha biashara nje ya vituo vya mijini zinafikia viwango vya utekelezaji  sheria za kodi bila shida ya fedha za ziada.

Anasisitiza kuwa Serikali ya Bangladesh ilianzisha maombi yanayotegemea simu na masuluhisho ya uwekaji kodi nje ya mtandao ili kuboresha ufikiaji wa biashara za vijijini. Mwaka 2019, zaidi ya biashara ndogo 50,000 katika maeneo
ya vijijini zilifuata nyenzo hizi za kidijiti na kuwezesha ongezeko la asilimia 18 la uwasilishaji kodi kwa wakati.

Mpango huu si tu kwamba uliboresha utekelezaji wa kodi, bali pia ulipunguza adhabu zinazotokana na ucheleweshaji
wa malipo na kuokoa biashara kwa wastani wa Taka bilioni mbili sawa na takribani Dola za Marekani milioni 23.

Mpango huu ulikuwa sehemu ya juhudi kubwa kuongeza utekelezaji wa sheria za kodi hasa katika maeneo ya mbali
yenye muunganiko mdogo wa intaneti, hatimaye kukuza na kuchochea ushirikishwaji katika uchumi rasmi.

Mtiririko wa fedha
Utaratibu wa malipo ya kodi mara nyingi hauwiani na mzunguko wa fedha wa msimu wa sekta kadhaa ikiwamo ya kilimo. Mfanyabiashara mmoja wa Ilala, Dar es Salaam anabainisha kuwa wafanyabiashara wengi wadogo wanakabiliwa na uhaba wa fedha katika vipindi kadhaa vyenye mauzo kidogo hali ambayo mara nyingi huwasababisha kuchelewa kulipa kodi.

Matokeo yake, baadhi ya wafanyabiashara wanakumbana na adhabu (faini) ya hadi Sh milioni mbili, hivyo kutatizika
zaidi kifedha. Kelvin Alphonce ambaye ni mshauri wa masuala ya kodi anayeishi Kinondoni, Dar es Salaam anasema, “Kuanzisha utaratibu (ratiba) wa malipo ya kodi zinazobadilika kutokana na sekta za msimu kunaweza kupunguza mzigo huu wa kifedha.”

Anasema kuruhusu biashara kuoanisha malipo ya kodi na vipindi vya mauzo (mapato) makubwa, kutachochea
utekelezaji wa sheria za kodi na uimara wa mtiririko wa fedha. Kwa mujibu wa Alphonce, mbinu hii imetekelezwa kwa ufanisi nchini Peru, ambako mwaka 2029 serikali ilianzisha ratiba za kodi zinazobadilika kwa biashara ndogo na za kati za kilimo.

Maboresho hayo yaliwezesha kupungua kwa ucheleweshaji wa malipo ya kodi kwa asilimia 40 na kunufaisha zaidi ya biashara 50,000 ambazo kwa pamoja huokoa mamilioni ya fedha katika adhabu. Mpango huo uliongeza utekelezaji wa kodi kwa zaidi ya asilimia 12 na kudhihirisha athari chanya za kurekebisha mifumo ya kodi kadiri ya hali halisi ya uendeshaji biashara.

Maonyo ili kuboresha
Kwa biashara ndogo na za kati zinazokua, mara nyingi kupita vigezo au viwango vya kodi kunaweza kuonekana kama adhabu. Kwa mfano, mfanyabiashara wa kazi za sanaa za mikono jijini Arusha alibaini upungufu wa asilimia 25 katika mzunguko wa fedha wa uendeshaji baada ya kulazimika kusajili katika VAT.

Mmoja wa washauri wa masuala ya kodi, Joyce Kachema anapendekeza serikali kuanzisha makundi ya kodi ya kati kurahisisha mabadiliko ya mpito kutoka katika mfumo wa makadirio ya kodi hadi kwenye VAT. Anasema, “Njia hii itaruhusu biashara kuongeza bila mshtuko wa ghafla na bila mizigo mikubwa ya kodi.”

Utafiti huru unaonesha maboresho kama hayo yalitekelezwa nchini Kenya 2013 serikali ilipoanzisha mfumo wa kodi kwa biashara kadiri ya mapato ya kila mwaka. Serikali ya Kenya ilitoza kodi biashara zenye mapato ya kila mwaka ya kati ya Sh milioni tano na milioni 15 kwa kiwango kilichopunguzwa cha asilimia sita cha VAT ili kurahisisha mabadiliko ya mpito kutoka kodi ya makadirio hadi VAT.

Wachambuzi wanakadiria maboresho hayo kusababisha ongezeko la asilimia 15 katika utekelezaji wa VAT na ongezeko la asilimia 10 la mapato kwa biashara ndogo na za kati ndani ya miaka miwili. Kwa mujibu wa Kachema, maboresho hayo yalisaidia kurasimisha biashara, kupata msaada wa serikali na kuchangia wigo mpana wa vyanzo
vya kodi na kuwa mfano bora Tanzania.

Tofauti ya kodi kisekta
Mbinu ya utozaji kodi kwa kutumia kipimo kimoja kwa wote hukwamisha sekta zenye mienendo ya kipekee.
Kampuni ya Twende Tech Solutions iliyoanzishwa Dar es Salaam ilipata tabu kulipa kodi katika mwaka wake wa kwanza wa kazi kutokana na kuchelewa kwa mapato.

Lisa Kileghe ambaye ni mtaalamu wa masuala ya kodi anasema, “Serikali inapaswa kutekeleza vivutio (motisha) vinavyohusu sekta mahususi kama vile malipo ya kodi iliyocheleweshwa kwa biashara mpya au mikopo ya kodi kwa uwekezaji katika teknolojia. Hatua hizi zitasaidia viwanda vinavyoibuka na kuendeleza uvumbuzi.”

Mpango ulioanzishwa Madhya Pradesh, India unatoa msamaha wa kodi wa miaka mitatu kwa biashara au miradi
mpya zinazostahili ukiziwezesha kuwekeza tena akiba kwa ajili ya ukuaji.

Ingawa idadi kamili ya miradi mipya inayonufaika na mpango huu haijabainishwa kikamilifu, Sera ya Miradi Mipya ya Madhya Pradesh ya Mwaka 2019, imesaidia zaidi ya miradi mipya 1,000 katika sekta zote zikiwamo za kilimo, nishati jadidifu na teknolojia.

2022 pekee, miradi mipya ya Madhya Pradesh iliongeza zaidi ya Rupia bilioni mbili sawa na takribani Dola za Marekani milioni 27 katika uwekezaji na kutengeneza ajira zaidi ya 5,000 nchini India. Mshauri wa kodi katika eneo
hilo, Rajesh Yadav anasema, “Vivutio hivi husaidia miradi mipya kukua haraka huku vikipunguza mizigo ya kifedha na kuchochea ukuaji.”

Usaidizi unaoendelea wa serikali ni muhimu katika kukuza ikolojia ya miradi mipya hususani katika maeneo ya vijijini, ukichangia ukuaji wa uchumi na uzalishaji wa ajira.

Kutengana biashara, mamlaka za kodi
Kutengana baina ya wafanyabiashara na mamlaka za kodi mara nyingi hufanya wafanyabiashara kuhisi kutosikilizwa. Kwa mfano, Tumaini Traders ya wilayani Handeni, Tanga walionesha dukuduku kuhusu
kutofautiana kwa majalada ya VAT katika ofisi za kodi katika eneo hilo.

Kuhusu suala hili, Seleman Issa ambaye ni mshauri wa kodi anasema, “Kuunda Baraza la Ushauri la Wafanyabiashara Wadogo na wa Kati linalokutana mara kwa mara na mamlaka ya kodi kutatoa jukwaa kwa ajili ya
mrejesho.”

Jambo hili litasaidia kuhakikisha sera zinawiana vyema na hali halisi inayokabili biashara katika muktadha wa ndani, imani na ushirikiano miongoni mwa wadau.

Pendekezo hili linaakisi mtazamo wa Rwanda ambapo mipango kama vile Bodi ya Maendeleo ya Rwanda (RDB), Shirikisho la Sekta Binafsi (PSF), Mfuko wa Maendeleo ya Biashara  na Viwanda (BDF), Programu ya Maendeleo ya Bishara ndogo na za kati, Programu ya Hanga Umurimo na Mpango wa Kitaifa wa Ajira (NEP) husaidia biashara kupitia usajili, msaada wa kifedha, mafunzo na kuunda ajira.

Kwa mujibu wa mchambuzi wa Rwanda ambaye jina lake halikufahamika mara moja, juhudi hizi zimewezesha kurekebisha zaidi ya sera 200 kati ya mwaka 2015 na 2020 na kufanya ongezeko la asilimia 35 la viwango vya
utekelezaji wa sheria za kodi.

Adhabu wasiotekeleza sheria
Utaratibu uliopo wa kuadhibu wasiotekeleza ipasavyo sheria za kodi badala ya kuwasaidia, huzua hofu miongoni mwa wafanyabiashara wadogo na wa kati.

Kwa mfano, kikundi cha wanaojishughulisha na utengenezaji bidhaa (hakikufafanuliwa zaidi) mjini Morogoro, kililipa mamilioni ya fedha kama faini kutokana na hitilafu za mfumo zilizochelewesha uwasilishaji wake mwaka 2024.

Mtaalamu wa masuala ya kodi, Sophia Kileo wa Kahama anasema, “Badala ya kutoa adhabu za papo hapo, wakosaji wa mara ya kwanza wanapaswa kupewa onyo au muda zaidi. Hii ni mbinu saidizi zaidi ya usimamizi wa sheria za kodi inayoweza kuchochea utekelezaji wa sheria za kodi na kupunguza mzigo wa kifedha kwa wafanyabiashara ambayo ni changamoto.”

Anasema mkakati kama huo ulitekelezwa kwa mafanikio nchini Australia kupitia Mpango wa Usaidizi wa Mlipakodi, ambapo Ofisi ya Kodi ya Australia (ATO) ilianzisha hatua za msamaha wa adhabu ili kuchochea utekelezaji wa sheria za kodi bila shuruti hasa kwa wavunja sheria (wakosaji) wa mara ya kwanza.

Kupitia utaratibu wa kuwaondolea adhabu na ufichuzi wa hiari, biashara hupata fursa kujisahihisha bila kukabiliwa na adhabu za papo hapo ilimradi zinaonesha juhudi za kweli za kutekeleza sheria za kodi. Nafuu (msamaha) inayotolewa na ATO kwa wakosaji wa mara ya kwanza hupunguza au kuondoa adhabu kwa makosa yasiyokusudiwa
na hivyo kukuza uhusiano na ushirikiano baina ya biashara na mamlaka za kodi.

Ushirikiano kodi kimataifa
Kimsingi, mara nyingi biashara za mipakani hukabiliwa na mzigo wa pande mbili, yaani mzigo wa kodi rasmi na mzigo wa kodi isiyo rasmi. Kwa mfano, biashara ya kuagiza na kuuza nje nguo mkoani Kigoma iliripotiwa kutumia ziada ya Sh milioni 15 kila mwaka kwa rushwa na ada zisizo rasmi jambo linalopunguza kwa kiasi kikubwa kiwango cha mapato ya faida.

Meneja na mmiliki mwenza wanasisitiza kuwa, ili kukabiliana na suala hili, serikali haina budi kuimarisha uangalizi katika maeneo ya mipakani na kurahisisha mchakato rasmi wa kutekeleza sheria za kodi. Hii itaondoa utozaji kodi usio rasmi na kukuza biashara ya kikanda katika mazingira tulivu.

Mbinu kama hiyo ilipitishwa nchini Uganda na mpango wa Kituo cha Huduma za Pamoja Mpakani (OSBP). Sarah Musoke ambaye ni mshauri wa masuala ya kodi ananukuu ripoti ya Benki ya Dunia akisema mradi huo ulipunguza muda wa kushughulikia masuala ya mpakani kwa asilimia 60 na hivyo kuokoa muda na fedha.

Anakadiria fedha za Uganda Sh bilioni 10 kila mwaka. Uboreshaji huu ulipunguza kodi zisizo rasmi na rushwa zilizolipwa awali na wafanyabiashara katika mpaka, kuimarisha uhusiano wa kibiashara kikanda na kupunguza gharama za miamala.

Kama matokeo ya mpango huu, wafanyabiashara wa Uganda walipata ongezeko la asilimia 15 la kiwango cha biashara ndani ya miaka miwili ya kwanza ya utekelezaji wa OSBP. Mpango huo uliwezesha kupungua kwa asilimia
20 ya gharama za jumla za biashara za mipakani.

Vivutio vya tabia
Katika changamoto hizi, mara nyingi biashara ndogo na za kati hupata motisha ndogo kuendeleza utekelezaji thabiti wa sheria za kodi. Shughuli za uchimbaji madini Chunya, Mbeya zenye zaidi ya miaka saba ya utekelezaji wa sheria za kodi zinabainisha kufadhaika kwa kutopata faida inayoonekana.

Mmiliki na mchimbaji madini mmoja anasema, “Utoaji motisha wa mara kwa mara katika utekelezaji wa sheria za kodi na punguzo la kodi au upunguzaji wa masharti ya uwasilishaji si tu kwamba huchochea biashara kuendelea kutekeleza sheria za kodi, bali pia husaidia kujenga imani katika mfumo na kuhamasisha biashara kuendelea kuchangia kwa uaminifu.”

Mfano wa Afrika Kusini unaonesha mpango wa Hali ya Utekelezaji Kodi (TCS) ulioanzishwa na SARS kama sehemu ya Mpango wa Msamaha wa Kodi ya Biashara Ndogo. Mpango huu ulitoa motisha kama punguzo la kodi na kupunguza mahitaji ya uwasilishaji kwa biashara ambazo mara kwa mara hutimiza majukumu ya kikodi.

Biashara ndogo katika sekta kama ujenzi zilipunguza gharama za utekelezaji na kurahisisha nyaraka, hivyo basi kujikita zaidi katika ukuaji.

Utafiti wa SARS ulionesha kuwapo ongezeko la asilimia 15 katika utekelezaji wa sheria za kodi na kwamba, asilimia 75 ya wafanyabiashara waliripoti mtiririko bora wa fedha huku mapato ya jumla ya biashara yakiwa yamekua kwa asilimia 10 na kuakisi imani kubwa katika mfumo wa kodi.