MFUKO wa Barabara na bodi yake (Roads Fund Board) vilianza kufanya kazi mwaka 2000 na vilianzishwa kupitia Sheria ya Tozo za Barabara na Mafuta Sura 220. Mfuko na Bodi vilianzishwa kama sehemu ya mabadiliko yaliyofanywa na serikali kwenye sekta ya barabara.
Mfuko wa Barabara ulianzishwa ili kuhakikisha uwepo endelevu wa fedha za kugharamia matengenezo ya barabara za kitaifa (barabara kuu na barabara za mikoa) na barabara za wilaya kama zilivyoainishwa kwenye Sheria ya Barabara Namba 13 ya Mwaka 2007. Sheria hii inazihusu barabara zilizopo Tanzania Bara.
Azimio la kwanza la uanzishwaji wa Mfuko liliitwa “Azimio la Kuanzisha Mfuko Maalumu wa Fedha za Barabara” au “Mfuko wa Barabara” lilifanyika Agosti 1991, na azimio la pili liliitwa “Azimio la Kuanzisha Mfuko wa Barabara wa Serikali za Mitaa” ambalo lilifanyika Agosti 1992.
Uanzishwaji wa Mfuko wa Barabara ulilenga matengenezo ya barabara kuu pamoja na matengenezo ya barabara za mijini na vijijini.
Kuanzishwa kwa tozo katika mafuta ya dizeli na petroli katika Ibara ya 17 ya Sheria ya Hazina na Ukaguzi (Sura ya 439) ambayo inaipa mamlaka serikali kuanzisha mfuko maalumu, na kutokana na taratibu za utawala Azimio halikuwa na nguvu ya kisheria hivyo hakukuwa na uwajibikaji katika Azimio.
Ili kuupa mfuko nguvu ya kisheria na kupata nguvu katika kufadhili matengenezo ya barabara na usimamizi wa mfuko, Bunge la Jamhuri ya Muungano wa Tanzania lilifanya marekebisho ya sheria za barabara (Namba 2) ya mwaka 1998 ambayo ilianzisha Mfuko wa Barabara na Bodi ya Mfuko wa Barabara. Sheria ilifanyiwa marekebisho mwaka 2006 na inatumika kama sheria ya Tozo za Barabara na Mafuta Sura 220 (iliyofanyiwa marekebisho 2006).
Bodi ilianza kufanya kazi mwaka 2000 katika Jengo la Tetex, Barabara ya Pamba Dar es Salaam.
Mwenyekiti wa Kwanza wa Bodi ya Mfuko wa Barabara alikuwa Rose Mang’enya, Philip Magani aliyefuatiwa na Dk James Wanyancha. Mwenyekiti wa sasa wa Bodi ya Mfuko wa Barabara ni Joseph Haule.
Majukumu ya Bodi ya Mfuko wa Barabara
Kutokana na kifungu cha 5(4) cha Sheria ya Tozo za Barabara na Mafuta, Sura ya 220, majukumu makuu ya Bodi ya Mfuko wa Barabara ni pamoja na; kumshauri Waziri mwenye dhamana ya barabara juu ya vyanzo vipya vya mapato ya mfuko, marekebisho ya viwango vya vyanzo vilivyopo na kanuni za ukusanyaji wa mapato ya mfuko kwa dhumuni la kuhakikisha uwepo wa mapato ya kutosha na endelevu kwa shughuli za barabara.
Vile vile kutumia fedha za mfuko kwa makusudi yaliyoidhinishwa na Bunge, kuweka na kutoa utaratibu utakaotumiwa na wakala wa ukusanyaji mapato ya mfuko, kuhakikisha kuwa mapato yote ya mfuko yamekusanywa na kupelekwa kwenye akaunti ya mfuko, kutengeneza au kurekebisha utaratibu wa ugawaji wa fedha za mfuko na kumshauri waziri mwenye dhamana ya barabara kuhusu utaratibu huo.
Majukumu mengine ni pamoja na kumshauri waziri mwenye dhamana ya barabara juu ya ugawaji wenye ufanisi wa fedha za mfuko, kugawa fedha za mfuko kwa Wakala wa Barabara, kuhakikisha shughuli za kiufundi na kifedha za Wakala wa Barabara na mfuko wenyewe zinafanyika kwa ufanisi mkubwa.
Pia kufuatilia matumizi ya fedha zilizopelekwa kwa Wakala wa Barabara ili kuhakikisha zinatumika kwa malengo yaliyokusudiwa na mfuko, na kutoa mapendekezo mengine yoyote kwa waziri wa barabara yatakayoonekana ni muhimu ili kuiwezesha bodi kutimiza malengo yake.
Vyanzo vya mapato ya Mfuko wa Barabara
Tozo ya mafuta ni chanzo kikuu cha mapato ya mfuko kwani huchangia wastani wa asilimia 97 ya mapato yote ya mfuko. Tozo ya mafuta ambayo ni Sh 263 kwa kila lita ya petroli na dizeli.
Mapato yake hukusanywa na Mamlaka ya Mapato Tanzania (TRA), na kuongezeka kwa mapato kutoka chanzo hiki kunategemea zaidi kukua kwa sekta za kiuchumi ambazo hutegemea zaidi matumizi ya nishati za dizeli na petroli.
Ushuru kwa magari ya kigeni yanayoingia nchini, kwa wastani unachangia asilimia moja ya mapato ya mfuko.
Ushuru huu pia hukusanywa na TRA kwenye ofisi za mipakani kwa kufuata Sheria ya Ushuru wa Magari ya Kigeni yanayopitia nchini.
Kwa magari yenye ekseli hadi tatu hutozwa dola sita kila kilometa 100 na dola 10 kwa magari yenye ekseli zaidi ya tatu. Mapato kutoka kwenye chanzo hiki yanategemea zaidi hali ya usalama nchini, ufanisi wa bandari na ubora wa barabara zetu.
Chanzo kingine ni fedha zipatikanazo kupitia magari yanayozidisha uzito barabarani, kwa mujibu wa Sheria ya Afrika Mashariki ya Udhibiti wa Uzito wa Magari ya mwaka 2016.
Mfuko haukichikulii kama chanzo endelevu kwa kuwa kimewekwa ili kudhibiti uzidishaji wa mizigo kwa magari yanapokuwa barabarani na hivyo mapato yake yanatarajiwa kushuka kadri wasafirishaji watakavyozidi kufuata sheria hiyo.
Lengo la chanzo hiki ni kufidia uharibifu halisi wa miundombinu ya barabara uliosababishwa na chombo husika cha usafiri au usafirishaji.
Ufanisi wa Mfuko wa Barabara
Ili kuongeza ufanisi kwenye ufuatiliaji wa matengenezo na hali ya barabara, katika kipindi cha Serikali ya Awamu ya Sita inayoongozwa na Rais Samia Suluhu Hassan, Bodi ya Mfuko wa Barabara imeunda Mfumo wa Kielektroniki wa Ufuatiliaji Hali ya Barabara.
Mfumo huo ulizinduliwa rasmi Julai 2022 na Naibu Waziri wa Ujenzi na Uchukuzi, Godfrey Kasekenya katika warsha ya kujadili namna ya kukabiliana na madhara ya mabadiliko ya tabianchi kwenye miundombinu ya barabara iliyofanyika jijini Mwanza.
Naibu Waziri aliiagiza Bodi ya Mfuko wa Barabara kufuatilia na kuhakikisha taarifa na malalamiko yanayotolewa na watumiaji wa barabara kupitia mfumo huu mpya wa ufuatiliaji wa hali ya barabara, yanafanyiwa kazi kwa wakati na wakala ya barabara wanaohusika na utengenezaji wa barabara hizo ambao ni Tanroads na Tarura.
“Upatikanaji wa taarifa za hali ya barabara kwa wakati ni moja ya njia muhimu za kutunza miundombinu ya barabara. Naipongeza Bodi ya Mfuko wa Barabara kwa kubuni mfumo wa kielektroniki utakaotumiwa na wananchi na watumia barabara katika kufuatilia na kutoa taarifa kwa vyombo husika juu ya hali ya barabara katika maeneo yao,” aliseama Kasekenya.
Akisoma taarifa kwa Naibu Waziri, Meneja wa Mfuko wa Barabara, Eliud Nyauhenga alieleza kuwa kwa zaidi ya kipindi cha miaka 20 iliyopita Tanzania imeshuhudia uharibifu mkubwa wa mara kwa mara wa miundombinu ya barabara kutokana na mafuriko yanayosababishwa na mvua kubwa zinazosababishwa na mabadiliko ya tabianchi.
Aliutaja uharibifu huo kuwa ni pamoja na kusombwa kwa madaraja na makalavati kunakoleta usumbufu na hasara kubwa kwa wasafiri na wasafirishaji na kuisababishia serikali gharama kubwa za matengenezo.
“Mfano wa karibuni ni kuzolewa kwa daraja la Kiyegeya mwaka 2020 ambako kulisimamisha kwa muda shughuli za usafiri na usafirishaji kupitia barabara ya Morogoro – Dodoma ambayo inatumiwa na mikoa ya Kati, Kanda ya Ziwa na nchi jirani kama Rwanda, DRC na Burundi, kutokana na kusombwa kwa daraja hilo, serikali ililazimika kutumia takribani bilioni 10.89 kujenga daraja jipya na barabara unganishi,” alieleza Nyauhenga.
Kwa upande wake, Meneja Msaidizi Ufundi kutoka Mfuko wa Barabara, Mhandisi Rashid Kalimbaga aliwaambia waandishi wa habari kuwa lengo la mfumo mpya wa kielektroniki wa ufuatiliaji wa hali ya barabara ni kuwashirikisha wananchi na hasa watumiaji wa barabara katika kusimamia na kutunza miundombinu ya barabara ili kuepusha uharibifu unaoweza kusababisha madhara makubwa kwa jamii.
Kupitia mfumo huo, taarifa za hali ya barabara kutoka kwa watumiaji wa barabara zitapelekwa kwa mameneja wa Tanroads, Tarura na Bodi ya Mfuko wa Barabara ili hatua stahiki zichukuliwe na hatimaye kupeleka mrejesho kwa watoa taarifa.
Matumizi ya Mfumo wa kielektroniki wa ufuatiliaji wa hali ya barabara
Takwimu zinaonesha kuwa tangu Julai hadi Oktoba mwaka huu baada ya kuanza kwa matumizi ya mfumo mpya wa kielektroniki wa ufuatiliaji wa hali ya barabara, malalamiko 7,308 yamepokelewa.
Kati ya hayo, malalamiko 1,526 ni kuhusu kuharibika kwa barabara, malalamiko 953 ni kuhusu mashimo barabarani, malalamiko 678 ni kuhusu kukosekana kwa alama za barabarani, malalamiko 649 ni kuhusu uchafu kwenye mifereji, na malalamiko 408 ni kuhusu kuvunjika kwa kalavati pamoja na malalamiko ya aina nyingine.
Hivi sasa wananchi wanaweza kutumia simu-janja kwa kupakua mfumo mpya wa barabara na kutoa taarifa za hali ya barabara au simu za kitochi kutoa taarifa ya hali ya barabara kwa kubofya *152*00# na kufuata maelekezo.
Gharama za kutuma taarifa kwa wanaotumia simu za kitochi au kishikwambi ni bure na wanaotumia simu-janja wenye mitandao ya Airtel na Vodacom kupitia mfumo wa barabara, wanaweza kutumia mfumo huo bila ya kuwa na kifurushi cha mtandao.
Aidha, mazungumzo yanaendelea ili matumizi ya mfumo wa barabara bila gharama kwa simu-janja yawezeshwe kwa watumiaji wa mitandao mingine.
Mkazi wa Dodoma, Joshua Mkelemi ameipongeza serikali kwa kuanzisha mfumo wa ufuatiliaji wa hali ya barabara kwa kuwa mfumo huo unawaweka watoa huduma za barabara na wananchi karibu, na hivyo inakuwa rahisi kwa wananchi kutoa malalamiko yao kwa watoa huduma moja kwa moja, ambapo nao wanatakiwa kuyafanyia kazi malalamiko hayo kwa wakati ili kuboresha zaidi huduma hii ya barabara nchini.
Matumizi ya wataalamu wa ndani na wataalamu washauri
Sambamba na matumizi ya mfumo wa ufuatiliaji wa hali ya barabara, Mfuko wa Barabara hutumia pia wataalamu wake wa ndani pamoja na wataalamu washauri katika kuhakikisha kuwa fedha zinazotolewa kwa wakala ya barabara (Tanroads na Tarura) kwa ajili ya matengenezo ya barabara zinatumika ipasavyo.
Wataalamu hao huzungukia miradi iliyopokea fedha za matengenezo ya barabara ili kujiridhisha kuwa thamani ya fedha iliyotolewa inaendana na matengenezo ya barabara yaliyofanyika.
