UPO msemo kuwa, “Kodi ni gharama inayolipwa kwa jamii iliyostaarabika”. Kama unavyobainisha msemo huo, mfumo wa kodi wa Tanzania unadhihirisha kanuni hii muhimu kwa kuleta na kuchochea maendeleo ya kiuchumi ya taifa. Mfumo huu una jukumu kuu la kugharamia miradi mbalimbali ya maendeleo ikiwamo miundombinu, huduma za umma na vipaumbele vingine muhimu vya kitaifa.
Usi[1]mamizi huu imara wa kodi unaimarisha mfumo wa kisheria unaoweka msingi wa utekelezaji wa mfumo huo katika sekta mbalimbali.
Mfumo wa Kisheria Mfumo wa kodi wa Tanzania unatawaliwa na mfumo thabiti wa kisheria unaoenea zaidi ya sheria msingi kama vile Sheria ya Kodi ya Mapato ya Mwaka 2004, Sheria ya Kodi ya Ongezeko la Thamani (VAT) ya Mwaka 2014 na Sheria ya Usimamizi wa Kodi ya Mwaka 2015.
Sheria hizo shirikishi ni pamoja na Sheria ya Kodi (Usimamizi na Tarifu) ya Mwaka 1952, inayosimamia kodi kwa bidhaa kama pombe, tumbaku na mafuta pamoja na Sheria ya Forodha ya Mwaka 1976 inayoendana na Sheria ya Usimam[1]izi wa Forodha ya Jumuiya ya Afrika Mashariki (EAC) ya Mwaka 2004.
Sheria hii inahusu kodi za kuingiza na kutoa bidhaa nje ya nchi. Sheria ya Fedha ya Serikali za Mitaa (1982) inaziwezesha Mamlaka za Serikali za Mitaa kukusanya kodi ya majengo, leseni za biashara na tozo nyinginezo, wakati Sheria ya Ardhi (1999) na Sheria ya Ardhi ya Vijiji (1999) zinasimamia kodi zinazohusiana na ardhi.
Sheria mahususi za kisekta kama vile Sheria ya Madini ya Mwaka 2010 na Sheria ya Mafuta ya Mwaka 2015 zinashughulikia mirabaha na mapato katika tasnia ya uzi duaji, wakati Sheria ya Uwekezaji Tanzania ya Mwaka 1997 na Sheria ya Ushuru wa Mauzo ya Nje zinatoa motisha ya kodi na kanuni za mauzo ya nje.
Sheria nyingine muhimu ni pamoja na Sheria ya Ushuru wa Stempu ya Mwaka 1972, Sheria ya Leseni za Biashara ya Mwaka 1972, Sheria ya Michezo ya Kubahatisha ya Mwaka 2003 pamoja na Sheria ya Usimamizi wa Mazingira ya Mwaka 2004 inayoanzisha kodi na ada zinazolengwa.
Aidha, Sheria ya Fedha za Umma ya Mwaka 2001, Sheria ya Taasisi za Fedha ya 2006 na Sheria ya Mamlaka ya Usimamizi wa Bandari na Wanyamapori Tanzania hudhibiti viwanda na huduma mahususi. Kwa pamoja, sheria hizi huunda mfumo thabiti na wazi wa kodi unaosaidia malengo ya maendeleo ya Tanzania huku ukiainisha na kukuza haki kwa kuendana na shughuli mbalimbali za nchi kiuchumi.
Kundi la walipa kodi Mfumo wa kodi wa Tanzania unaainisha walipa kodi kadiri ya shughuli zao za kiuchumi, viwango vya mapato na miundo ya kisheria ili kuhakikisha majukumu ya kodi yanaendana na uwezo wa kifedha pamoja na kukuza usawa.
Walipa kodi binafsi ni pamoja na wafanyakazi wanaolipwa mishahara, watu waliojiajiri na washiriki katika sekta isiyo rasmi. Wafanyakazi wanaolipwa mshahara wanategemea kulipa Kodi ya Mshahara (PAYE) inayoendelea kukatwa katika mishahara ya kila mwezi, huku waliojiajiri wakipaswa kuwasilisha taarifa za kodi kila mwaka na kulipa kodi kutokana na faida iliyopatika.
Walio katika sekta isiyo rasmi mara nyingi hutozwa kodi kupitia mifumo ya kodi ya makadirio yanayowezesha biashara ndogon[1]dogo na wafanyakazi wasio rasmi kushiriki sawia. Biashara ndogo na za kati huain[1]ishwa kutokana na mauzo, na zile zinazopata chini ya Sh milioni 100 hupaswa kuingia kwenye mpango wa kodi ya makadirio, biashara kubwa lazima ziandikishwe kwa ajili ya Kodi ya Ongezeko la Tha[1]mani ( VAT) na kuzingatia matakwa ya kodi katika mashirika.
Mashirika ya kibiashara zikiwamo kampuni za ndani na nje ya nchi, ubia na amana, hutozwa kodi kwa kuzingatia faida zao, huku pia kampuni za ndani zikitozwa ushuru wa mapato wa asilimia 30.
Kampuni za kigeni zinazofanya kazi kupitia matawi nchini Tanzania hutozwa kodi kwa shughuli za ndani na zinaweza kukabiliwa na kodi ya zuio kwa fedha zinazotum[1]wa kutoka nje ya nchi.
Walipa kodi wakubwa kama mashirika ya kimataifa na kampuni kubwa za madini, husimamiwa na Idara ya Walipakodi Wakubwa wa Mamlaka ya Mapato Tanzania (TRA) kutokana na michango yao mikubwa ya kodi na umuhimu wa kisekta.
Wakala wa serikali na mashirika ya umma yanatozwa kodi kutokana na shughuli zao za kuzalisha mapato, wakati mashirika yasiyo ya kiserikali (NGOs) kwa ujumla hayana kodi ya mapato ya shirika lakini yanaweza kuwajibika kwa VAT au PAYE kwenye mishahara ya wafanyakazi.
Wataalamu na washauri wakiwamo wanasheria, madaktari na wakandarasi huru, hutozwa kodi kwa mapato yanayopatikana kupitia ada au huduma, mara nyingi chini ya kodi ya zuio. Wasio wakazi wanaopata mapato nchini Tanzania hutozwa kupitia kodi ya zuio kwenye malipo ya gawio, mrabaha na huduma za kiufundi.
Waagizaji na wasafirishaji nje huchangia kupitia ushuru wa forodha, VAT kwenye uagizaji bidhaa na ushuru wa mauzo ya nje, kwa kuzinga[1]tia kanuni za biashara. Biashara zinazofanyika ndani ya maeneo maalumu ya kiuchumi (SEZ) na maeneo ya usindikaji wa mauzo ya nje (EPZs) hunufaika na taratibu mahususi za kodi.
Hizi ni pamoja na viwango vilivyopunguzwa vya kodi katika mashirika na kampuni, misamaha ya VAT na msa[1]maha wa kodi na ushuru wa forodha. Makundi haya ya walipakodi huhakikisha kuwa mfumo wa kodi wa Tanzania ni mpana, wenye usawa na unaofaa kwa shughuli mbalimbali za kiuchumi za nchi, na kusaidia kikamilifu malengo ya mapato ya taifa chini ya usimamizi wa watozaji waliojitolea.
Makundi ya walipa kodi Ukusanyaji wa kodi nchini Tanzania husimamiwa na mashirika mbalimbali ya serikali, kila moja ikiwa na majuku[1]mu mahususi ya kuhakikisha uhamasishaji wa mapato kwa ufanisi. Mamlaka ya Mapato Tanzania (TRA) ndiyo wakala wa msingi uliopewa jukumu la kukusanya ushuru wa ngazi ya kitaifa, ikijumuisha kodi ya mapato, Kodi ya Ongezeko la Thamani (VAT), ushuru wa bidhaa, ushuru wa forodha na kodi ya zuio. TRA pia inasimamia walipakodi wakubwa, inasimamia uzingatiaji.
